Разделни (дисјунктивни) назависносложени реченици

А. Разделни реченици со ИЛИ Во рамките на овие реченици ги изделуваме прво речениците со сврзникот или употребен еднаш меѓу две дел-реченици. Со овој сврзник се воведува втора можност, алтернатива. Така, во речениците со или се среќаваме со следните односи меѓу дејствата во дел-речениците:

- во двете дел-реченици се даваат дејства што не се исклучуваат: А јас те гледам во секоја капка роса на лисјето од тутунот, кога го поткинуваме, или кога го требиме од колтук. - во двете дел-реченици се даваат дејства што се исклучуваат: Промени го портирот , или јави се. - дејството во втората дел-реченица се јавува како можна последица на дејството во првата: Бегајте оттука или ќе платите толку и толку!

- во втората дел-реченица се изнесува дејство што изгледа поверојатно од она во првата: Возрасните болеста на Антима и бегањето на Стојана не ги забалежаа, или не сакаа да ги забележат. - Сврзникот или, сам или со некои честички, го среќаваме во алтернативните прашања: Заедно сме или не сме? – Дали си нерасположена или си ми нешто лута? – Го сожалуваат ли луѓето или го мразат? Според “Правописот на македонскиот летературен јазик”, разделните независносложени реченици со сврзникот или не се одделуваат со запирка.

Б. Разделни реченици со повторени сврзници Врз основа на сврзниците што се јавуваат во нив, овие реченици мажеме да ги поделиме на следниве групи: Реченици со: или - или; било – било; ја – ја. Третиов повторен сврзник е карактеристичен за народните умотворби. Примери: O, boже, или скамени го, или нека ми се врати! – Било тие бегаат од училиште, било домашните ги задржуваат дома. – Ја млад жени се, ја млад калуѓери се.(пословица).

За нагласување на наизменично вршење на дејствата ги употребуваме повторените сврзници: де – де; ту – ту; час – час, на пример: Нивните фамилии де беа закарани, де се миреа. – Плашлива гордост час и го стегаше, час и го отпушташе срцето. Во одделна група го вклучуваме и – и, а покрај него и ем – ем, повторен сврзник карактеристичен за разговорниот стил: Ем сакам да го видам, ем се плашам од него. Примери: И Темелка Кузманоски ќе го најдеме и снага ќе стоплиме и душа ќе заголнеме. – Ем разбираш, ем се збунуваш некако.

Со одречно значење се сврзниците ни – ни и ниту – ниту: Ni трага му видовме ни глас му чувме. – Ни жив ја нејќеше, ни мртов ја сака! – Ниту се насмевна, ниту воздивна. – Тој мене ниту ме праша, ниту ме слуша. За разделните назависносложени реченици со повторени сврзници во “Правописот на македонскиот литературен јазик” се дава општо правило дека дел-речениците во нив не се одделуваат со запирки, но се предвидуваат и исклучоци: кога е особено истакната втората реченица, или пак кога се речениците многу долги и, на крајот, ако има повеќе од две дел-реченици. Значи можеме да кажеме дека овие реченици сепак се одделуваат со запирка.

Прашања 1. Какви дејства се искажуваат со разделните реченици со или? 2. Кажи пример, реченица за: дејства кои не се исклучуваат, дејства кои се исклучуваат, дејства како последица и алтернативно прашање. 3. Со кои сврзници се поврзуваат разделните реченици со повторени сврзници? 4. Кажи по една реченица за: дејства како втора можност, наизменично вршење на дејства и одречно значење. 5. Кое е правилото во однос на употребата на запирката?