MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM i MMF MEĐUNARODNI EKONOMSKI ODNOSI Doc. dr Dragan Gligorić dragan.gligoric@ef.unibl.org MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM i MMF

MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM Međunarodni monetarni sistem se može definisati kao institucionalni okvir kojim su regulisana međunarodna plaćanja, kretanje kapitala i način utvrđivanja deviznih kurseva. Njegova ključna finkcija je da omogućava adekvatnu međunarodnu likvidnost. Ne postoji jedinstvan međunarodni monetarni sistem koji bi omogućio uravnoteženu međunarodnu razmjenu Specifičnost međunarodnih ekonomskih odnosa je u nepostojanju jedinstvenog monetarnog medija koji bi bio sredstvo razmjene, obračunsko sredstvo (mjere vrijednosti) i sredstvo deviznih rezervi Iz tog razloga postoje brojni sistemi deviznih kurseva i brojne valute

MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM Zlatni standard (1870-1914) - konvertibilnost papirnog novca u zlato. Novčanice imaju “zlatno pokriće”. Međunarodni monetarni sistem između dva svjetska rata Zlatno-polužni standard – konvertibilnost samo većih vrednosti papirnog novca u zlatne poluge (12,5kg zlata). Zlatno-devizni standard– konvertibilnost papirnog novca u strani papirni novac (uglavnom britansku funtu) koji je pretvoriv u zlato. Bretnonvudski zlatno-devizni standard (1944-1973) baziran na dolaru, koji je konvertibilan u zlato

ZLATNI STANDARD (1870-1914) Prvi oblik organizovanog međunarodnog mon. sistema Vrijednost nacionalne valute je definisana u fiksnom iznosu u odnosu na zlato, koju je zemlja „bila primorana“ da održava Sloboda izvoza i uvoza zlata Radilo se o tzv. “zlatnom novcu”. Režim deviznog kursa u vrijeme zlatnog standarda je režim fiksnog deviznog kursa. Devizni kursevi su se određivali na osnovu sadržaja zlata u jedinici valute. Ako je vrijednost jedne unce zlata (31,1 gram) u SAD iznosila 35$ a u Velikoj Britaniji 14,58₤, onda vrijednost funte iskazana u dolarima iznosi (35$/ 14,58₤) 2,40$. Postojala je mogućnost oscilacije deviznih kurseva između donje i gornje zlatne tačke.

ZLATNI STANDARD (1870-1914) Gornja i donja zlatna tačka determinisane su troškovima troškovima transporta i osiguranja prenosa zlata između jedna zemlje u drugu. PRIMJER Pretpostavimo da uvoznik iz Velike Britanije treba da plati 100$ izvozniku iz Amerike, te da su troškovi transporta zlata 1₤. Tada će se devizni kurs kretati u granicama 0,99 ₤ <1$<1,01 ₤. Ako bi devizni kurs bio npr. 1$=1,03 ₤ (dolar skuplji od zbira dev. kursa i troškova transporta), tada bi Britancima bilo isplativije da uvoz plate isporukom zlata u vrijednosti od 100$, jer bi ukupni troškovi iznosili 101₤ u odnosu na 103₤ ako bi se plaćaje vršilo u dolarima. Stoga kurs neće nikad prelaziti 1$=1,01 ₤, niti padati ispod 0,99₤ za 1$

ZLATNI STANDARD (1870-1914) Deficit platnog bilansa Britanije će pokrenuti kurs do gornje granice pariteta (1$=1,01 ₤), nakon čega slijedi odliv zlata iz zemlje i smanjenje novčane mase. Odliv zlata uzorkuje smanjenje novčane mase jer novčana masa mora biti pokrivena zlatom. Prema kvantitativnoj teoriji novca, smanjenje novčane mase usljed odliva zlata pokreće deflatorni (klasični) mehanizam prilagođavanja platnog bilansa. Pad novčane mase smanjuje cijene i nadnice, te konkurentnost zemlje raste. Slijedi porast izvoza i poboljšanje platnog bilansa. Pad količine novca u opticaju povećava i kamatnu stopu, pa dolazi do priliva kapitala iz inostranstva. Deflatorni (automatski) mehanizam ekstrnog prilagođavanja koji je djelovao u zlatnom standardu, sa sobom je nosilo velike troškove

ZLATNI STANDARD (1870-1914) Zbog ugrađenog mehanizma automatskog prilagođavanja platnog bilansa, zlatni standard je prednost davao spoljnoj nasuprot unutrašnjoj ravnoteži (koja podrazumeva odsustvo recesionih i inflatornih pritisaka) Zemlje nisu imale autonomiju u vođenju monetarne politike (povećanje novčane mase => odliv zlata (deviznih rezervi)) Žrtvovanje životnog dtandarda zbog obaveze održavanja fiksnog deviznog kursa Prvi svjetski rat značio je kraj zlatnog standarda, jer su zemlje morale da ograniče konverziju novca u zlato i time spriječe gubitak zlata.

MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA Iz prvog svjetskog rata su privrede, pogotovo evropske, izašle sa razorenim privrednim potencijalom, visokom inflacijom i visokom političkom nestabilnosti. U prvi plan stavljaju se ciljevi nacionalnih privreda, a deflatorni mehanizmi prilagođavanja su za većinu zemalja bili neprihvatiljivi (unutrašnje zbog spoljne ravnoteže). Valutni damping (konkurentske devalvacije) i rast protekcionizma Međunarodna konferencija, 1922. godina, dogovor o uvođenju zlatno- deviznog standarda, smatrajući da zlatno devizni standard daje više fleksibilnosti u postizanju unutrašnje ravnoteže (zlato nije jedina rezervna valuta). Engleska funta kao rezervna valuta

MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA Dva modaliteta Zlatno-polužni standard – država se obavezuje da zamijeni domaću valutu za zlato samo u slučaju većih vrednosti papirnog novca (u vrijednosti od zlatne poluge - 12,5kg zlata). Zlatno-devizni standard– država se obavezuje da obezbijedi konvertibilnost papirnog novca u zlato, ali i u strani papirni novac (uglavnom britansku funtu) koji je pretvoriv u zlato. Velika Britanija 1925 vraća predratni paritet funte i zlata, koji je, zbog visoke inflacije u periodu od početka rata, značio visoku precijenjenost funte. To je uzrokovalo trgovinske deficite Britanije, ali i dvocifrene stope nezaposlenosti. Francuska je 1928 odlučila da naplatu suficita vrši samo u zlatu , a ne u funtama ili drugoj valuti, što je značilo udar na zlatne rezerve Britanije. Britanija morala da ukine konvertibilnost funte u zlato.

MEĐUNARODNI MONETARNI SISTEM IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA Velika depresija 1929-1933 značila je kraj zlatno-deviznog standarda uspotavljenog nakon I svjetskog rata. Kriza uzrokuje ukidanje konvertibilnosti nacionalnih valuta u zlato, rast protekcionizma i ograničenja kretanja kapitala Najopasniji protivnik zlatnog standarda bila je demokratija! (nespremnost stanovništva da žrtvuje standard tj. bude žrtva automatskog prilagođavanja).

Bretnonvudski zlatno-devizni standard (1944-1973) 1944. godine, u Breton Vudsu (SAD) dogovoreni su principi posleratnog međunarodnog monetarnog sistema Osnovan je Međunarodni monetarni fond kao njegov stub. SAD iz II sv. rata izašle kao najjača ekonomija Paritet dolara je utvrđen u zlatu – 35 dolara za uncu zlata. SAD su se obavezale da će otkupljivati i prodavati zlato na zahtjev centralnih banaka člаnicа po cijeni od 35 dolаrа zа uncu zlаtа. Ostale zemlje članice bile su obavezne utvrditi paritet svojih valuta u odnosu na dolar i obezbijediti da oscilacije deviznih kurseva ne budu veće od +/- 1% u odnosu na utvrđeni paritet. Vanjska konvertibilnost valuta (za strance) i to samo za tekuće transakcije Cilj kreatora je stvoriti sistem koji će zemljama omogućiti stabilnost, razvoj međ. trgovine, investicija i kretanje kapitala, ali i dovoljnu fleksibilnost za realizaciju unutrašnjih privrednih ciljeva

Bretnonvudski zlatno-devizni standard (1944-1973) U cilju ostvarenja eksterne ravnoteže, zemlje su u zlatno-dolarskom standardu (kako je nazvan zbog centralne uloge dolara) mogle da obezbijede kredite MMF-a, ali i da promijene paritet. MMF je kreditirao zemlje kada su imale kratkoročne probleme sa deficitom p.b. Ako je deficit bio posljedica fundamentalne neravnoteže (deficit se ponavlja iz godine u godinu bez naznaka uravnoteženja), zemlja je mogla da zatraži dozvolu MMF-a za promjenu pariteta Razvijene zemlje su nerado vršile promjenu pariteta jer bi to bilo protumačeno kao znak slabosti. To je zlatno-dolarskom sistemu smanjilo fleksibilnost i stimulisalo destabilizujuće međ. tokove kapitala. Zemlje su bile dužne da obezbijede konvertibilnost za tekuće transakcije, dok su za kapitalne kontrole bile dozvoljene, u cilju zaštite zemlje od destabilizujućih novčanih tokova

Bretnonvudski zlatno-devizni standard (1944-1973) Potražnja za dolarom je sve do 1960-tih bila izuzetno visoka (tzv. glad za dolarima), a SAD su upravo “izvozom” dolara (izvozom kapitala) finansirale rastuće deficite svog tekućeg bilansa. Zemlje su prihvatale dolare jer je dolar bio konvertibilan u zlato, imao međunarodnu platežnu sposobnost i donosio kamatu (za razliku pd zlata) Uspostavljanje konvertibilnosti valuta razvijenijih evropskih zemalja 1958. godine smanjuje tražnju za dolarom, ali i povećava mobilnost kapitala Deficiti tekućeg bilansa SAD počinju značajno da rastu, a iznos dolara u svijetu prevazilazi zlatne rezerve SAD. Dolazi do sve veće zamjene dolara za zlato, a prednjači Francuska

Bretnonvudski zlatno-devizni standard (1944-1973) SAD 1971 godine suspenduju konvertibilnost dolara u zlato kako bi zaštitili zlatne rezerve i više devalvaciju dolara sa 35 na 38 dolaza za 1 uncu zlata. Amerika nije željela da održava fiksni devizni kurs dolara na teret unutrašnje ravnoteže 1973- druga devalvacija dolara, sa 38$ na 42,22$ za jednu uncu zlata i kraj Bretonvudskog zlatno deviznog stabdarda Valute su počele da fluktuiraju na deviznim tržištima Evropske zemlje su kreirale tzv evropsku monetarnu zmiju Manje razvijene zemlje odlučile da fiksiraju svoju valutu za inostranu (uglavnom dolar) ili korpu valuta.

SISTEMI (REŽIMI) DEVIZNIH KURSEVA Dvije su osnovne podjele deviznih kurseva prema načinu njihovog utvrđivanja: Fiksni i Fluktuirajući devizni kursevi Česta je podjela režima deviznih kurseva na: Fiksne Klizajuće (Meke fiksne, Središnje) - kombinuju prednosti fiksnih i fluktuirajućih Fluktuirajuće MMF vrši klasifikaciju režima deviznih kurseva koji se u zemlji implementiraju

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fund) je osnovan 1944. godine u Bretton Woods-u (USA) Uporedo sa MMF-om osnovana je i Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development) MMF je trebao da obezbijedi saradnju u oblasti međunarodnih plaćanja i politike deviznih kurseva i da odobrava kredite za kratkoročno uravnoteženje platnog bilansa, a Banka je dobila zаdаtаk dа dugoročnim kreditimа prevashodno u infrastrukturu omogući obnovu i rаzvoj privredа zemаljа člаnicа. Dakle, ključni zadatak MMF-a je održavanje međunarodne monetarne stabilnosti – sistema deviznih kurseva i sistema međunarodnih plaćanja u uslovima nepostojanja jedinstvenog međunarodnog monetarnog medija

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Ciljevi MMF-a su: Razvoj međunarodne monetarne saradnje, Podrška stabilnim deviznim kursevima, Pomoć u održavanju konvertibilnosti valuta i Davanje kratkoročnih kredita za uravnoteženje platnog bilansa. Osnovne funkcije MMF-a su: regulisanje visine deviznih kurseva finansijska podrška članicama (kreditiranje) funkcija kontrole i nadzora usluge (tehnička pomoć)

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Ima 189 zemalja članica Sjedište MMF-a je u Vašingtonu Izvori finansiranja Kvote Osnovni izvor finansiranja Trenutno iznose 477 milijadi SRD, a uplaćuju se 25% u konvertibilnoj valuti a 75% u nacionalnoj valuti Kvota BiH iznosi 265,2 miliona SDR (na dan 14.05.2019; 1SDR=1,38$) Udio u ukunim kvotama: 1. SAD (17,4%), 2. Japan (6,5%), 3. Kina (6,4%), 4. Njemačka (5,6%), 5. Francuska i Velika britanija (4,2%) Svaka zemlja ima 250 osnovnih glasova plus po 1 glas na svakih 100.000 SDR Glasačka prava: SAD (16,5%), Japan (6,15), Kina (6,1%), Njemačka (5,3%), Francuska i Velika Britanija (4%), Saudijska Arabija (2%) Iznos kvote se utvrđuje prema ekonomskoj snazi zemlje (BDP, otvorenost, devizne rezerve, varijabilnost) Zaduživanje na finansijkom tržištu Na bazi sporazuma o pozajmljivanju sa pojedinim zemljama zemljama General Agreements to Borrow (GAB)- sa 11 najrazvijenijih zemalja (17mldr SDR) – potpisan 1962 New Arrangements to Borrow (NAB) –sa 38 zemalja (182,4 mlrd SDR) – potpisan 1997

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Izvori finansiranja (nastavak) Prihod po osnovu datih zajmova (naplaćene kamate i provizije) Specijalna prava vučenja (SDR) kreirana 1969 godine od strane MMF-a Specijalna prava vučenja trebalo je da zadovolje dva bitna zahtjeva međunarodnog monetarnog sistema: da se obezbijedi uvećanje obima međunarodne likvidnosti i da se osigurа pouzdаn denominаtor (osnovа ) zа iskazivanje deviznih kurseva zemalja članica MMF SDR su dio deviznih rezervi CB U momentu emisije SDR su vezivane za dolar, 1SDR=1$, a kasnije se prešlo na utvrđivanje SDR na bazi korpe valuta. Od oktobra 2016 vrijednist SDR se utvrđuje na bazi SAD dolara (41.73 %), evra (30.93 %), kinaskog juana(10.92%), japanskog jena (8.33 %) i britanske funte (8.09 %).  Kamatna stopa na SDR se računa na bazi ponderisane kratkoročne kamatne stope na valute koje ulaze u sastav ( krajem 2017 iznosila 0,804%) Zaključno sa 2009. godinom (kada je emitovano 182,6 mlrd SDR u cilju prevazilaženja krize) emitovano je 204,1 mlrd SDR, a emisija se vrši u skladu sa kvotom. Ukoliko zemlja ima više/manje SDR u odnosu na alociran iznos naplaćuje/plaća kamatu. 1 SDR na računu kod MMF-a, praktično znači imati mogućnost da se od MMF-a povuče određena protivrijednost jedne od pomenutih pet valuta valute koje čine korpu valuta koja određuje vrijednost SPV

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Organi upravljanja Najviši organ je Odbor guvernera (svaka zemlja ima jednog predstavnika) Operativni organ je Odbor izvršnih direktora (24 direktora, od čega 8 imenuju zemlje sa najvećom kvotom, a ostalih 16 predstavljaju “izborna tijela” koja čine grupe zemalja. Na čelu Odbora direktora je Direktor MMF-a. Za sve važne odluke potrebno preko 85% glasova, tako da SAD presudno utiču na odluke MMF

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Funkcija finansijske podrške Kreditiranje MMF-a je usmjereno ka finansiranju platnobilansnih poteškoća. Krediti MMF-a omogućavaju zemljama da dopune svoje devizne rezerve, stabiliziuju svoje valute, nastave plaćati uvoz i povrate preduslove za snažan ekonomski rast, Uslov za dobijanje kredita od MMF-a je usaglašen stabilizacioni program, čiji je cilj uklanjanje uzroka koji su zemlju doveli u poziciju da joj je neophodan kredit za finansiranje deficita. Zemlja se „pismom o namjerama“ obavezuje da će sprovoditi program ekonomskih reformi koje je usaglasila sa MMF-om. Kredit se plasira obično kroz četiri tranše po 25%. Iznos prve kreditne tranše je bezuslovan, a ostale tri tranše su najčešće uslovljene određenim programima prilagođavanja. Rezervna tranša, kreditna stranša...

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Funkcija finansijske podrške – vrste kredita Stand-by aranžman (kredit u pripravnosti, eng. Stand-by) – okvirni iznos sredstava koji neka zemlja može koristititi u određenom vremenskom periodu u skladu sa potrebama. Čine oko 55-60% ukupnih kredita. Aranžman za produženo finansiranje (Extended Fund Facility) – srednjoročni kredit za strukturna prilagođavanja i fundamentalne privredne reforme . Čine oko 20-25% ukupnih kredita. Aranžman za dodatne rezerve (Supplemental Reserve Facility) – pomoć zemljama koje se u finansijskim i valutnim krizama suočavaju sa velikim i naglim odlivima kapitala i padom deviznih rezervi. Čine oko 15-20% ukupnih kredita. Aranžman za kompenzatorno finansiranje (Compensatory Financing Facility)– krediti zemljama koje se suočavaju sa smanjenim deviznim prilivom zbog delovanja faktora na koje zemlja ne utiče.

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Funkcija kontrole i nadzora Nadzor nad privrednim tokovima zemalja članica Nadzor se vrši obično na godišnjem nivou uz konsultacije i diskusije sa predstavnicima vlasti i CB, ali ostalim subjektim u zemlji, analiziraju se rizici po nacionalnu i globalnu stabilnost. Vrši se nadzor i ocjena stanja na globalnom nivou Objavljivanje godišnjih ocjena o stanju u privredama i ekonomskoj politici World Economic Outlook – objavljuje se dva puta godišnje Global Financial Stability Report Fiscal Monitor...

MEĐUNARODNI MONETARNI FOND Usluge (tehnička pomoć) Odnosi se na pomoć u izgradnji ljudskih i institucionalnih kapaciteta koji će omogućiti vođenje uspješne ekonomske politike Osoblje MMF posjećuje zemlje, boravi duže u zemlji i pruža besplatnu tehničku pomoć u raznim segmentima ekonomske politike (budžet, devizni sistem, monetarna politika...) Savremena uloga MMF – evoluirala zbog nemogućnosti ostvarenja prvobitnog cilja... Kritike na račun MMF Insistiranje na oštrim mjerama štednje Naklonost razvijenim zemljama Zahtjev za brzom i sveobuhvatnom privatizacijom Zagovaranje liberalizacije tokova kapitala