Motoričke sposobnosti i senzitivni periodi za njihov razvoj www.singidunum.ac.rs Motoričke sposobnosti i senzitivni periodi za njihov razvoj Doc. dr Ivan Ćuk Fakultet za fizičku kulturu i menadžment u sportu

SADRŽAJ Osnovni postulati treninga mladih Senzitivni i kritični periodi Motoričke sposobnosti i senzitivni periodi za njihov razvoj Brzina Jačina i snaga Gipkost Koordinacija Izdržljivost Trening vs. Talenat Biološka i hronološka starost

OSNOVNI POSTULATI TRENINGA MLADIH (Vladimir Koprivica, 2009) Osnovni cilj u radu sa mladima je bio-psiho-socijalno zdrava ličnost. Sportski cilj u radu sa mladima je perspektivnog karaktera. Trener mora poznavati i mudro pratiti prirodni razvitak mladih. U trenažnom procesu je neophodno, uvažavati bio-psiho-socijalnu specifičnost svakog pojedinca. Sistem pripreme seniora ne sme se primeniti u radu sa mladima. Pravilno izgradjen temelj fizičke, tehničke, taktičke, psihološke i igračke pripreme osnovni je uslov budućih vrhunskih dostignuća.

OSNOVNI POSTULATI TRENINGA MLADIH (Vladimir Koprivica, 2009) U radu na fizičkoj pripremi sa početnicima, ne smeju se odmah koristiti najefikasnija sredstva (vežbe). Na samom početku sportske karijere opšta fizička priprema ima najveći značaj. Početnike prvo treba obučavati prirodnim oblicima kretanja (hodanje, trčanje, skakanje, bacanje...) pa tek posle toga složenijim formama kretanja. Ako se pravovremeno ne radi na razvoju pojedinih sposobnosti, to se više ne može nadoknaditi. U trenažnom procesu treba uvažavati senzitivne periode u razvoju motorike.

Senzitivni i kritični periodi Osnovni put da se ovi principi poštuju u radu sa mladim sportistima je uvažavanje senzitivnih perioda, a posebno kritičnih faza razvoja motorike u procesu vežbanja. Senzitivni periodi - periodi rasta i razvoja u kojima specifični uticaji na organizam izazivaju pojačanu reakciju i u kojima se kao rezultat te reakcije mogu dobiti optimalni efekti treninga. Onaj deo (faza) senzitivnog perioda u kome mora doći do stimulacije ako hoćemo da postignemo željene razvojne efekte naziva se kritični period To znači da svaki senzitivni period nije i kritični, ali je kritični period (faza) uvek senzitivni.

Senzitivni i kritični periodi Senzitivni period: Počinje i završava se postepeno Period maksimalne osetljivosti Kritični period: Počinje i završava se iznenada Period nakon kojeg se fenomen neće pojaviti Problem je što senzitivni periodi nisu sa sigurnošću utvrdjeni. Ukoliko se oni pravovremeno ne iskoriste za podsticaj prirodnog razvoja, putem primene fizičkih vežbi odgovarajuće usmerenosti, obima, intenziteta, proći će "zlatno vreme" za razvoj motorike. Sva kasnija nastojanja u tom pravcu ne mogu dati željene rezultate?

Motorički razvoj Razvoj motorike, kao i organizma u celini, ne teče ravnomerno. Skokovit razvoj!!! Latentni motorički prostor (osnovne motoričke sposobnosti): Brzina Jačina Snaga Izdržljivost Koordinacija Gipskost

Brzina U naučno-metodološkoj literaturi pojam brzine se razmatra sa dva aspekta: 1. Kao jedna od mehaničkih karakteristika kretanja tela u prostoru i vremenu, koja se meri pređenim putem za jedinicu vremena V=s/t

Brzina U naučno-metodološkoj literaturi pojam brzine se razmatra sa dva aspekta: 1. Kao jedna od mehaničkih karakteristika kretanja tela u prostoru i vremenu, koja se meri pređenim putem za jedinicu vremena V=s/t 2. Kao motorička sposobnost čoveka - izvođenje pojedinačnih ili kompleksnih pokreta za kratko vreme i u kontretnim uslovima. Prema velikom broju autora (Zimkin 1956, Farfelj 1959, Željaskov 2004), postoje tri osnovne forme ispoljavanja brzine: 1. Brzina pojedinačnog pokreta pri malom otporu 2. Frekvencija pokreta pri maloj amplitudi pokreta 3. Latentno vreme motoričke reakcije *Sposobnost ubrzanja??? Brzinski potencijal

Razvoj brzine Osnovna načela u treningu brzine Korišćenje ponavljajućeg metoda Trajanje aktivnosti - “do granice izdržljivosti” Vežbe se izvode maksimalnom brzinom Mali spoljašnji otpor Intervali odmora Skoro do potpunog opravka Aktivni odmor Da se ne smanji razdražljivost CNS-a 50m sprint = 6min - 100%; 4min 95% Maksimalna brzina = 3-10 sekundi Trening za postizanje maksimalne brzine = do 10 sekundi maksimalnog intenziteta Poboljšanje frekvencije = olakšani uslovi (trčanje nizbrdo, niz vetar...)

Senzitivni periodi za razvoj brzine Brzina reakcije i frekvencija pokreta: veoma dinamično u periodu od 6-8 g. za dev. do 7-9 g. za dečake Brzina pojedinačnog pokreta Senzitivni period je od 7 do 15 godine, a kritični od 11. do 15. godine Sposobnost ubrzanja u velikoj meri zavisi od snage i treba je brižljivo razvijati naročito u senzitivnim periodima razvoja snage od 13. do 15. godine Maksimalna brzina trčanja Razvija se od 16-18. godine, a kritična faza između 11. i 15. g. Do 12. godine ona se povećava na račun brzine pokreta, a u uzrastu od 12-14. godine na račun rasta tela i eksplozivne snage U uzrastu od 16-18. godine zahvaljujući eksplozivnoj snazi.

Senzitivni periodi za razvoj brzine Poboljšanje brzine trčanja na 20m (leteći start) - dečaci, košarkaši

Senzitivni periodi za razvoj brzine Tamara Salaški Propušteni senzitivni periodi za razvoj brzine?

Motorički prostor jačine i snage Sila = Force (N) Jačina = Strength (N ili kg) Snaga = Power (W) Veoma često mišićna sila (strength) se nepravilno identifikuje sa pojmom “power” (engl.), “snaga” (srp.), što predstavlja proizvod sile i brzine (P = F*V) Motoričke sposobnosti

Motorički prostor jačine i snage Fmax Pmax Vmax

Motorički prostor jačine i snage 85 - 100% - Maksimalna sila/jačina (spor pokret) 70 - 85% - Eksplozivna snaga (brz pokret, ciklus izduženje skraćenje) 35-50% - Maksimalna snaga (maksimalno brz pokret, “idealno” opterećenje) 30 - 70% - Brzinska snaga (maksimalno brz, balistički pokret) 25 - 60% - Izdržljivost u snazi (umeren/spor pokret) -30 - 20% - Brzina (maksimalno brz pokret)

Motorički prostor jačine i snage Sila/jačina - sposobnost mišića da realizuje veliku napetost (generiše veliku mišićnu silu) u izometrijskim uslovima ili protiv velikog spoljašnjeg opterećenja pri malim brzinama skraćena (kvazi-izometrijski uslovi) Snaga - sposobnost mišića da deluje relativno velikim silama protiv manjeg spoljašnjeg otpora ali pri velikim brzinama kontrakcije

Senzitivni periodi za razvoj jačine i snage Senzitivni period razvoja brzinske snage i izdržljivosti u snazi počinje oko 8. godine života - neuralna komponenta snage!!! usklađenija i brža aktivaciji motornih jedinica i efikasnije mišićne kontrakcije Kritične faze za razvoj snage (power) od 8 do 17. godina “Najkritičnija faza” 14-15 godina za dečake i 13-14 za devojčice Razvoj jačine (strength) teče dugo i uglavnom postepeno. Brojna istraživanja kao senzitivni navode period od 12-13. do 18. godine. “Najkritičnija faza” - 16 -17 godina starosti za dečake i 15 -16 godina za devojčice (nakon PHV - Peak height velocity)

Gipkost Gipkost - sposobnost lokomotornog aparata da realizuje pokrete optimalne amplitude (najčešće velike amplitude) Može biti statička (pasivna i aktivna) i dinamička

Senzitivni periodi za razvoj gipkosti Pasivnu gipkost je pogodno usavršavati, već od prvih godina života. Uslovi za razvoj pasivne gipkosti u mlađem uzrastu veoma su dobri, jer svi faktori koji ograničavaju gipkost (dužina i elastičnost mišića i njegova masa, fascije i tetive, skelet i veze u zglobovima itd.) u ovom periodu lako se prilagođavaju Senzitivni period razvoja ove sposobnosti traje do početka puberteta. Senzitivni period razvoja aktivne gipkosti javlja se kasnije, jer se ona ispoljava pod neposrednim uticajem aktuelnih mišića u konkretnom pokretu, što znači da zavisi od nivoa snage. Najpogodniji period razvoja aktivne gipkosti, prema dosadašnjim istraživanjima je između 8 i 12/13 godina Kritična faza u okviru ovog perioda je 9-11. godina.

Koordinacija Koordinacija: spretnost, okretnost, ravnoteža i preciznost; sposobnosti koje u velikoj meri zavise od CNS. One se ispoljavaju kao složene sposobnosti i to kao: a) sposobnost organizovanja veštog kretanja (naročito novog) racionalno, pravilno i optimalno brzo, b) sposobnost "prebacivanja" sa jednog vežbanja na drugo c) sposobnost za improvizaciju i kombinaciju u toku kretanja.

Senzitivni periodi za razvoj koordinacije Istraživanja su saglasna da se senzitivni period nalazi između 7. i 12. godine starosti. Veoma je interesantno mišljenje nekih autora da se javlja i drugi senzitivni period posle 15. godine Oni je zasnivaju na saznanjima stečenim na osnovu iskustva u praćenju razvoja mladih sportista. Drugi senzitivni period, za razliku od prvog, može i da se ne javi. Uslov da se javi drugi senzitivni period jeste iskorišćenost potencijala za razvoj koordinacije u prvom periodu.

Senzitivni periodi za razvoj izdržljivosti Razvoj izdržljivosti počinje vrlo rano, već u predškolskom uzrastu i nastavlja se u sledećim periodima razvoja. Rezultati različitih istraživanja ne slažu se u pogledu kritičnih faza razvoja. U detinjstvu se ne javlja "osetljivost" za razvoj anaerobnih (laktatnih) sposobnosti. Kod dece je neophodno prvo razvijati aerobne, pa tek zatim anaerobne sposobnosti. Trening anaerobne izdržljivosti je efikasniji u periodu nakon puberteta (Vorontsov, 2005) Trkači na srednje i duge staze - ne zaboraviti na trening brzine u mlađem uzrastu!

Senzitivni periodi za razvoj motoričkih sposobnosti Uzrast i senzitivne faze 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Koordinacija / Motorno učenje Brzina reakcije na zvučni i vizuelni signal Prostorna orijentacija Ritam Ravnoteža Izdržljivost Jačina Brzina Gipkost Martin, Hirtz, Starosta, Balyi ”Svaka dimenzija ima svoje najbolje vreme za razvoj”

Senzitivni periodi za razvoj motoričkih sposobnosti (Viru, 1998) 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Uzrast Brzina Eksplozivna snaga Jačina Aerobna izdržljivost Devojčice Dečaci

Studije blizanaca: računanje koeficijenta naslednosti H² =(1-rmz)/(rmz-rdz) H² =1 potpuna genetska kontrola H² =0 nema genetskog uticaja H² =0.5 – 50% urođeno/50% trening VO2 max = 0.70-75 Karakteristike skeleta, visina = 0.90-0.98 Težina = 0.60-0.70 Anaerobna izdržljivost = 0.50-0.75 Jačina/snaga = 0.30-0.60

Trening vs. talenat Trenutno postoje dva polarno suprotna mišljenja, jedno da je telenat primarni sklop za postizanje vrhunskih rezultata, a drugo da su disciplina i rad (Eriksonova teorija “10.000 sati”) najvažniji elementi za postizanje vrhunskih rezultata, a da talenat igra minimalnu, praktično nepostojeću ulogu. Sportista koji je trenirao na hiljade i hiljade sati i sportista koji se pojavio “ni od kuda”, i zajedno su se našli na liniji zaleta na Svetskom atletskom prvenstvu u Osaki 2007. godine. Stefan Holm (233cm) vs. Donald Tomas (235cm) Talenat i trening vs. Talenat i dobra genetika

Biološka vs. hronološka starost Prilikom identifikacije talenata treba imati u vidu i biološku i hronološku starost dece Raspoređenost devojčica uzrasta 13 i dečaka 14 godina u tipove zrelosti (%) u “normalnoj” populaciji (učenici) Pol Broj Retardanti % Normotip % Akceleranti % Prelazni % M 218 17,9 56,0 21,6 4,5 Ž 224 16,5 57,0 25,5 1,0

Senzitivni periodi i identifikacija talenata Ranije zreli [“akceleranti”] iskazuju viši nivo fizičkih sposobnosti i učinka u odnosu na vršnjake sa normalnim [“normotip”] ili zakasnelim razvojem [“retardanti”]. Kod retardanata duže traje predpubertetski period rasta i razvoja, pa samim tim imate više vremena da radite na nekim motoričkim sposobnostima nego kod akceleranata. Superiornost akceleranata nestaje u uzrastu kada njihovi manje zreli protivnici dostignu punu zrelost. Rani iskok u rastu = raniji prekid rasta i razvoja. Više od 80% šampiona iz uzrasnih kategorija “nestaje” sa sportskog horizonta pre optimalnog uzrasta za vrhunska postignuća (Vorontsov, 2005)

Senzitivni periodi i identifikacija talenata Doc. dr Ivan Ćuk Senzitivni periodi i identifikacija talenata Biološka i hronološka starost Koliko godina imaju deca na slici? 14!

Senzitivni periodi i identifikacija talenata Doc. dr Ivan Ćuk Senzitivni periodi i identifikacija talenata

Biološki uzrast i senzitivni periodi Mladi atletičari rođeni početkom selekcione godine “predodređeni” su da češće budu izdvojeni kao talentovani zato što su stariji skoro godinu dana pa samim tim i fizički razvijeniji od atletičara rođenih krajem selekcione godine. Preporučuje se da se selekcija na ranom uzrastu vrši pre svega na osnovu veština i sposobnosti, a ne na osnovu fizičkih karakteristika atletičara. Najvažnije motoričke sposobnosti: BRZINA I KOORDINACIJA!!!

Biološki uzrast i senzitivni periodi

Za kraj...

Za kraj...

www.singidunum.ac.rs Hvala na pažnji

Pitanja? icuk@singidunum.ac.rs