Međunarodni ekonomski odnosi Prof. dr Jelena Trivić jelena.trivic@ef.unibl.org

Razvoj svjetske trgovine Pojmovi Spoljna trgovina Ekonomska globalizacija ili integracija svjetske privrede Zašto zemlje trguju jedna sa drugom? Pokretači svjetske trgovine?

Kretanje svjetskog izvoza robom (1948–2016); milijarde dolara u tekućim cijenama

Čime se trguje u međunarodnoj trgovini? Kretanje trgovine poljoprivrednim, industrijskim i gorivima i rudama od 2006-2016, milijarde dolara

Izvor: WTO, Time Series on International Trade (prikaz autora) Kretanje svjetskog izvoza komercijalnih usluga (1980–2013); milijarde dolara, tekuće cijene Kretanje svetskog izvoza komercijalnih usluga (1980– 2013); milijarde dolara, tekuće cene Izvor: WTO, Time Series on International Trade (prikaz autora)

Rast svetskog izvoza robe i usluga (1980–2013); milijarde dolara, tekuće cijene

Usluge čine 20% svjetskog izvoza, dok robe čine 79% svjetskog izvoza Usluge čine 20% svjetskog izvoza, dok robe čine 79% svjetskog izvoza. Ostatak od 1% čini trgovina intelektualnom svojinom.

Odnos svjetske trgovine i svjetske proizvodnje (GDP/BDP) Stope rasta (pada) obima svetskog izvoza robe i svetskog bruto domaćeg proizvoda-BDP u periodu 1950–2014. godine (u procentima) Izvor: WTO, International Trade Statistics 2015, Historical Trends: Table A1b (prikaz autora)

Odnos svjetske trgovine i svjetske proizvodnje (GDP/BDP); 1980-2018 – stope rasta obima

Efekti globalne ekonomske krize iz 2008. godine na svetsku trgovinu Svetski izvoz i svetski BDP, godišnje stope rasta obima (2000– 2010.) Izvor: WTO International trade statistics 2011, na osnovu Tabele A1. http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2011_e/its11_appendix_e.htm, prikaz autora

Razlika u rastu obima svetske trgovine i svetske proizvodnje

Učešće svjetske trgovine u svjetskom bruto domaćem proizvodu ((izvoz+ uvoz)/BDP, u %)

Zašto svjetska trgovina raste i pada brže od svjetskog GDP-a? Mišljenje novinara-populističko: tehnološke promjene Mišljenje ekonomista u međunarodnoj ekonomiji: WTO- GATT, RTAs, liberalizacija Političke odluke u pravcu deregulacije i liberalizacije trgovine i FDI Krugman (2006): ključne tehnologije koje su stvorile globalnu privredu danas su (bile) željeznica, parobrod i telegraf; sve ostalo su samo marginalna poboljšanja. Druga mišljenja: ....

Ekonomska globalizacija – integracija Ekonomska globalizacija: „Globalizacija," nije ideologija – iako njeni oponenti žele tako da je predstave; to je „ime“ za proces prekogranične integracije i liberalizacije tržišnih privreda u vremenu brzog opadanja troškova transporta i komunikacija. Ekonomska globalizacija odnosi se na rastuću međuzavisnost svjetskih privreda i rastuću prekograničnu trgovinu roba i usluga kao i tokove kapitala koji je praćen rapidnim razvojem tehnologije(a).

Pokretači (engl: drivers) globalizacije Osnovne sile koje pokreću ekonomsku globalizaciju su: tehnološke inovacije, široke i duboke političke promjene i ekonomske politike širom svijeta. Tehnološke inovacije – lista najznačajnijih u 20. i 21. vijeku: Brzina transporta i komunikacija i posljedično smanjnje troškova Mlaznjak i njegova univerzalna primjena Primjena kontejnerskog prevoza robe u prevozu teretnih brodova Masivne investicije u putnu infrastrukturu Revolucija u informacionim i komunikacionim tehnologijama Mikroprocesor i personalni kompjuter Mobilni telefon Internet i World Wide Web.

Razvoj savremene trgovinske politike 1. faza razvoja: od Drugog svjetskog rata do 1972. godine: liberalizam 2. faza razvoja: od 1972. do 1994. godine: protekcionizam SAD, Evropa, Japan sektori tekstil i poljoprivreda 3. faza razvoja: od 1994. godine (WTO): liberalizam 4. Faza razvoja: od 2008. godine (svjetska ekonomska kriza): skriveni protekcionizam

Razvoj savremene trgovinske politike Iako je WTO najmlađa međunarodna institucija, multilateralni trgovinski sistem je star preko 50 godina - GATT Izvoz robe rastao je u prosjeku 6% godišnje Ukupna trgovina u 2000. je bila 22 puta već od one iz 1950.

Instrumenti zaštite Carine Necarinski instrumenti zaštite

Argumenti za protekcionizam Zaštita radnih mjesta (nekvalifikovan argument) Smanjenje domaće nezaposlenosti (djelimično opravdan) Ozdravljenje platnog bilansa (djelimično opravdan) Zaštita mlade privrede (opravdan) Argument eksterne ekonomije (opravdan) Argument odbrane/zaštite nacionalnih interesa (opravdan)

Argumenti za liberalizam Statička efikasnost: komparativne prednosti Dinamički faktori Ekonomija obima Rent seeking Politički argument

Dilema Protekcionizam u teoriji međunarodne trgovine i nema svoje pristalice U praksi je evidentno da se protekcionističke mjere uveliko primenjuju, te da ni jedna zemlja ne primjenjuje princip potpunog liberalizma Pitanje je uzroka koji dovode do toga da protekcionizam, iako teorijski „odbačen“ od većine autora, bude široko zastupljen u praksi velikog broja zemalja

Vrste instrumenata zaštite Aktivne: cilj stimulisanje izvoza Pasivne: cilj smanjenje uvoza Carine i necarinske barijere Brojne podjele necarinskih barijera Najznačajnije necarinske barijere: subvencije, damping, kvote/kontingenti, prelevmani, administrativni protekcionizam, preferencijali, itd.

Carine Definisanje carina: posredan porez na uvoz ili izvoz proizvoda kojim se opterećuje proizvod kada prelazi carinsku granicu Pojam carinske granice Podjele carina: prema više kriterijuma Praktični aspekti primjene carina Primjenjena i vezana stopa (applied and bound rate) Efekti carina

Praktični aspekti primjene carina Primenu carina u praktičnom smislu određuje i provodi država kroz svoju carinsku tarifu (engl: custom tariff). U carinskoj tarifi robe su razvrstane po određenim kategorijama sa svojim korespodentnim carinskim stopama. Razvrstavanje roba u carinskoj tarifi većina zemalja vrši na bazi Harmonizovanog sistema za opis i obeležavanje robe (engl: Harmonized Commodity Description and Coding System) koji je usvojen u okviru Svetske carinske organizacije (engl: World Custom Organization).

Praktični aspekti primjene carina Harmonizovani sistem predstavlja nomenklatura proizvoda koja obuhvata više od 5000 robnih grupa koje su obeležene šestocifrenim oznakama (sixt-digit) i koristi se u više od 200 nacionalnih privreda sveta kao osnova carinskih tarifa. Prema podacima Svetske carinske organizacije, preko 98% proizvoda u međunarodnoj razmeni je obuhvaćeno klasifikacijom Harmonizovanog sistema

Vrste carina prema primjeni Ad valorem (procenat od vrijednosti proizvoda) Specifična (fiksna suma po fizičkoj jedinici proizvoda) Kombinovana – kombinacija prethodne dvije

Primenjene carinske stope u odabranim zemljama Zemlje Poljoprivredni proizvodi Industrijski proizvodi   Ponderisana primenjena Vezana SAD 4.3 4.8 2.0 3.3 Japan 15.8 20.9 1.4 2.5 ЕU 10.1 12.3 2.7 3.9 Kina 8.0 15.7 3.8 9.2 Indija 44.2 113.1 5.1 34.6 Brazil 11.0 35.4 9.9 30.7 Rusija 17.6 8.4

Primarni efekti carina Direktno dejstvo Zaštitni efekat/na proizvođača i zemlju Efekat na smanjenje uvoza Efekat na potrošnju Redistributivni efekat Fiskalni efekat

Derivirani efekti carina INDIREKTNO DEJSTVO Preraspodjela nacionalnog dohotka Povećanje zaposlenosti kapaciteta Poboljšanje odnosa razmjene Efekti na platni bilans Valutni efekat

Stopa primenjenih carina po grupama zemalja (neponederisan prosek svih proizvoda)

Necarinske barijere Snižavanje carina u okviru WTO i GATT, rezultira sve većom primjenom necarinskih barijera Pojavljivanje novih vrsta barijera Pojam novog protekcionizma Pojam skrivenog protekcionizma

Klasični oblici necarinskih barijera Kvote/kontingenti Subvencije i kompenzatorne carine/dadžbine Damping i antidampinške mjere Prelevmani Preferencijali Retencione kvote Zabrana uvoza i izvoza, dozvole za uvoz i izvoz

Kvote Kvota predstavlja količinsko ograničenje uvoza ili izvoza. Uglavnom se posmatra kao uvozno ograničenje nekog proizvoda, dakle kao pasivni instrument zaštite Razlika u odnosu na carine Primjer uvozne kvote šećera u SAD

Subvencije i kompenzatorne dadžbine Subvencije su aktivni instrument zaštite čiji cilj jeste stimulisanje izvoza Predstavlja finansijsko izdvajanje države za izvoznike ili potencijalne izvoznike Razne forme finansijskog izdvajanja - direktno i indirektno Garantovane cijene farmerima iz budžeta EU Kompenzatorne dadžbine imaju za cilj da neutrališu efekat subvencija koje daje trgovinski partner a koje ugrožavaju domaću proizvodnju

Damping Uvoz proizvoda čija cijena je niža od cijene koštanja tog proizvoda ili je niža od neke normalne cijene, obično one koja važi na tržištu izvoznika Razni vidovi dampinga - stalni - grabežljivi - socijalni - sporadični

Antidamping mjere na snazi protiv izvoznika Mjera koju uvodi neka zemlja u cilju eliminacije dampinškog efekta Antidamping mjere na snazi protiv izvoznika Bosnia and Herzegovina 2 Brazil 93 China 866 (111 mjera podnijele SAD) European Union 83 India 124 Indonesia Japan 146 Korea, Republic of 239 Malaysia Russian Federation 115 Taipei, Chinese 191 Thailand 140 United States 177 Total 3405

Prelevmani Prelevman je taksa koja se naplaćuje uvozniku na nižu cijenu uvoznog proizvoda u iznosu koji takvu nižu, odnosno konkurentniju cijenu uvoznog proizvoda izjednačava sa višom cijenom domaćeg proizvoda Najčešće korištena mjera u EU

Administrativni protekcionizam Uvozne takse Porez na promet Diferencirane transportne tarife Obaveza avansnog depozita

Ostali instrumenti Dobrovoljno ograničenje izvoza (voluntary export restraints – VER) Sanitarni i fitosanitarni standardi (sanitary and phytosanitary measures – SPS) Tehički standardi i regulative (technical barriers to trade – TBT) Državna trgovina (state trade) Odredbe o porijeklu proizvoda (certificate of origin) Politika deviznog kursa (currency devaluation) Administrativne takse Komplikovana procedura uvoza

UNCTAD LISTA NECARINSKIH BARIJERA

Savremeni trendovi u primjeni instrumenata zaštite U savremenim uslovima, primjena carina „zamijenjena“ je necarinskim barijerama Veza ekonomskih kriza i protekcionizma - skriveni protekionizam Regionalne ekonomske integracije

INSTITUCIONALIZACIJA MEĐUNARODNE TRGOVINE Međunarodni monetarni fond, IMF – 1944. godine Svjetska banka, WB – 1944. godine Svjetska trgovinska organizacija, WTO: 1994. godine Razlozi neosnivanja WTO 1944. godine

GATT Opšti sporazum o carinama i trgovini (engl: General Agreement on Tariffs and Trade) Sporazum, ne institucija – zemlje djeluju kao potpisnice, ne kao članice Preteča WTO – svi ugovori potpisani u okviru GATT-a su dio osnivačkih ugovora WTO

GATT Četiri poglavlja 1. poglavlje: - klauzula najpovlaštenije nacije - lista carinskih koncesija 2. poglavlje: - klauzula nacionalnog tremana - necarinske barijere 3. poglavlje: organizacija, tehničke odrednice, izuzeci od sporazuma 4. poglavlje: “Trgovina i razvoj”

Runde pregovora u okviru GATT-a Runda pregovora Godina Broj zemalja učesnica Основна достигнућа Ženevska 1947 23 Оснивање ГАТТ-а, 20% снижавање царина Аnesijeva 1949 13 Нових 7 потписница, незначајно смањење царина од 2%. Тorkijeva 1950-1951. 38 Нових 11 потписница, незначајно смањење царина од 3%. 1955-1956. 26 Незначајно смањење царина од око 2,5%. Dilonova 1960-1961. Преговарање обухватило и царине Европске заједнице према трећим земљама, незначајно смањење царина од око 2,5%. Kenedijeva 1964-1967. 62 Снижавање царина од око 35%. Тоkijska 1973-1979. 102 Снижавање царина од око 33%. Urugvajska 1986-1994. 123 Оснивање WTO, додатно снижавање царина. Нови уговори обухватили нецаринске баријере, текстил, пољопривреду, интелектуалну својину, инвестиције и механизам за решавање спорова

GATT Principi : 1. Princip slobodne trgovine 2. Klauzula najpovlaštenije nacije -The Most Favored Nations Clause 3. Princip nediskriminacije - nacionalni tretman 4. Princip konsolidacije 8 rundi pregovora Urugvajska runda pregovora - osnov za WTO

WTO Nastala potpisivanjem Sporazuma o osnivanju WTO (engl: Agreement establishing the WTO – Final Act), zaključenjem Urugvajske runde pregovora (1986- 1994.) – potpisalo 128 zemalja Institucija Članstvo: 164 zemlje u februaru 2018. Sjedište: Ženeva Rukovođenje: generalni sekretar (engl: Director- General, trenutno Roberto Azevêdo)

Zvanični sajt WTO The WTO currently has 164 members, of which 117 are developing countries or separate customs territories. WTO activities are supported by a Secretariat of some 700 staff, led by the WTO Director-General. The Secretariat is located in Geneva, Switzerland, and has an annual budget of approximately CHF 200 million ($180 million, €130 million). The three official languages of the WTO are English, French and Spanish.

Osnovna uloga Its main function is to ensure that trade flows as smoothly, predictably and freely as possible. Osigurati da trgovina teče glatko, predvidivo i što je slobodnije moguće (bukvalan prevod)

Ugovori WTO Ugovor o robama – Aneks 1A Ugovor o intelektualnoj svojini – Aneks 1C UGOVOR O MEHANIZMU REVIZIJE TRGOVINSKIH POLITIKA (ANEKS 3) UGOVOR O RJEŠAVANJU TRGOVINSKIH SPOROVA (ANEKS 2) Ugovor o uslugama – Aneks 1B OSTALI PLURILATERALNI UGOVORI

Prednosti WTO u odnosu na GATT Pravila WTO, pored trgovine robom, uključuju i: Usluge - GATS Intelektualnu svojinu - TRIPS Druge značajne prednosti: Mehanizam za rešavanje trgovinskih sporova (Aneks 2) Mehanizam za reviziju trgovinskih politika zemalja članica (Aneks 3) Pravni subjektivitet – stalna međunarodna organizacija

Principi-klauzule WTO Princip slobodne trgovine – postepeno kroz pregovore Princip najpovlašćenije nacije (član 1 Ugovora) Princip nacionalnog tretmana Princip smanjivanja carinskih ograničenja Princip postepenog ukidanja necarinskih barijera Princip multilateralizma Princip posebnog tretmana zemalja u razvoju

Funkcije WTO Osnovna fukcija: nadzor nad primenom multilateralnih trgovinskih sporazuma Funkcija foruma za multilateralne pregovore praktično je najznačajnija funkcija, ali i njena najslabija tačka – Doha runda pregovora Ostale funkcije: organizovanje rešavanja trgovinskih sporova, nadzor nacionalnih spoljnotrgovinskih politika i pružanje tehničke pomoći

Organi upravljanja i odlučivanje Generalni savjet Savjeti Odbori Radne grupe Ministarska konferencija

PRINCIP ODLUČIVANJ A Jedna zemlja – jedan glas Odluke konsenzusom ili dvotrećinskom većinom Member-driven organization Forum za multilateralne pregovore - znači da se pregovori o carinskim koncesijama i drugim pitanjima obavljaju u okviru rundi pregovora uz važenje pravila „da ništa nije dogovoreno dok sve nije dogovoreno“ (engl: single undertaking)

Koristi od zaključenja Doha runde pregovora   Razvijene zemlje ZUR Svijet Ukupna suma (milijarde dolara) 80 16 90 Per kapita, dolara po osobi 79.04 3.13 15.6 Procenat BDP-a 0.24 0.14 0.23