MODERNE PRAVNE KODIFIKACIJE Doc. dr. Benjamina Londrc

II. KODIFIKACIJE PREDMODERNOG DOBA Pitanja: 1. Kodifikacije u starim mediteranskim civilizacijama; 2. Kodifikacije u Evropi u predmoderno doba (do revol. 1848.) – leges barbarorum. 3. Kodifikacije u muslimanskim zemljama Mediterana u predmoderno doba

1. KODIFIKACIJE U STARIM MEDITERANSKIM CIVILIZACIJAMA

a) Stari vijek: područje Bliskog istoka Kodifikacije različitog stepena obuhvatnosti mogu se pronaći u svim periodima ljudske civilizacije; (1) Stari vijek: na području Bliskog istoka (Mesopotamija) klinopisno pravo – najstariji zakonici svijeta: - Ur-Nammu (oko 2100. p.n.e.), - Lipit-ištar (oko 1850. p.n.e), te - Hamurabijev zakonik (1750. p.n.e.). (2) Stari Egipat: poznat je zakonik Bokhorisa (Bocchoris), odnosno Wahkare Bakenranef iz 8. st. p.n.e.

b) U Rimskom carstvu (1) U ranijem periodu: važan je Zakon dvanaest tablica (451. p.n.e), (2) U kasnijem periodu: Codex Gregorianus (oko 291.) i Codex Hermogenianus (295.). (3) Codex Theodosianus (15. 2. 438.) - Imperator Teodosius u 5. v.n.e. imao je ambiciozan plan u pogledu kodifikacije prava: naredio je sakupljanje svih imperijalnih konstitucija, izdatih nakon Konstantina Veli-kog, praćenu kompilacijom tekstova klasičnih pravnika. - Rezultat je bio Codex Theodosianus, proglašen 15. 2. 438. u Istočnom, a krajem iste g. u Zapadnom carstvu).

C) Bizant: Corpus iuris Iustinianeum (528.-533.) - Bizantski imperator Justinijan (527-565) naredio izradu kodifikacije koja će sadržavati dotadašnje rezultate razvoja rimskog prava. - Justinijanova kodifikacija će zauzeti posebno mjesto u historiji evr. prava pod imenom Corpus iuris civil ili Corpus iuris Iustinianeum, urađena je u periodu 528-533. - Sadrži: tri knjige i Novele (1) Digesta, odnosno izvode iz djela klasičnih rimskih pravnika, -(2) Institucije, udžbenik za studente prava, -(3) Codex, zbirku carskih zakona i - Novellae, nove zakone izdate nakon proglašenja kodifikacije.

d) Bizant: Libri basilicorum (Lav VI kraj IX i poč. X (1) Bizantski car Lav VI: krajem 9. i početkom 10. st. pokrenuo je najambiciozniji projekat kodifikacije u Bizantiji nakon Justinijana; (2) Rezultat je bilo djelo Basilike (Libri basilicorum): - sastojalo se iz 60 knjiga; - uključivalo je propise: javnog, privatnog i kanonskog prava.

e) Kodifikacija - mediteranski fenomen: pos-tojali su uslovi za kodifikaciju prava (1) Iz okolnosti da se najveći broj poznatih kodifikacija pojavio u civilizacijama nastalim na obalama Medite- rana, brojni autori, kao što je franc. pravnik Jacques Bouineau, izvode zaklj. da je kodifikacija "mediteranski fenomen; (2) To bi značilo da mediteranski narodi posje­duju zajed- nički koncept po kome pravo: - treba da bude autoritativno, - treba da bude dato u sveobuhvatnom zborniku koji se imperijem drž. vlasti primjenjuje na određ. teritoriju. (3) Uočeno je, u svakom slučaju, da su postojali uslovi za nastanak kodifikacije, te faktori koji su djelovali u njenu korist.

2. KODIFIKACIJE U EVROPI PREDMODERNOG DOBA: OD PADA RIMA 476. DO REVOL

1. Prodorom germanskih plemana i padom Rima (476), nastaje nova situacija u oblasti državnih institucija i prava - Germanska plemena, koja su prodrla na teritoriju Rimskog carstva donijela su sa sobom svoje običaje i shvatanja prava i pravde; - Rimsko pravo, iako je i u očima barbara ostalo da stoji kao visoki ideal, padalo je u zaborav; - U tako osiromašenom, odnosno vulgarizovanom obliku rim. pravo je zapisano u zbirke kao što je Lex Romana Visigothorum iz 506., koji se odnosio na Rimljane na teritoriji Vizigota;

2. Pojava leges barbarorum: nastaju kodifi-kacijom ili prenoš 2. Pojava leges barbarorum: nastaju kodifi-kacijom ili prenoš. običaja u pisanu formu - Vrlo brzo vladari barbarskih država, nastalih na razva- linama Zap. Rim. Carstva započinju kodifikac. običaja, svodeći na taj način usme­nu tradiciju na pisanu formu; - Rezultat takve aktivnosti bila je pojava tzv. barbarskih zakonika (leges barbarorum). - Ove kodifikacije običaja bile su iz­vršene na latinskom jeziku, te su i germanski običaji bili izraženi latinskom pravnom terminologijom; - Primjeri barbarskih zakonika: Salijski zakon (Lex salica),s poč. 6. v., primjenjivan je po per­sonalnom principu na Salijske Franke (sje­v. dio današnje Francuske, te Ripuarski zakon (Lex ripuaria) iz 7. v., - za Franke u dolini Rajne.

3. Kanonsko pravo, integrirajući faktor

a) Kanonsko pravo (od 12. –14. v a) Kanonsko pravo (od 12.–14. v.) jedan od rijetkih integrirajućih faktora u Evropi (1) Partikularizam je bio glavna karakteristika ranosrednjo- vjekovnog prava u Evropi; (2) Kanonističko pravo (od 12. – 14. v.) doživljava svoje "klasično doba„ Jedan je od rijetkih integrirajućih faktora u Evropi koja je bila sinonim za kršćansku teritoriju (Pax Christiana); I pored svevažeće feudalne rascjepkanosti, stanovništvo cijelih država pa i regija u bračnim, porodičnim i stvarima zakletvi bilo je pod nadležnošću jednog prava - prava Katoličke crkve;

b) Kanonistička tradicija i kanonistički pravnici -Kanonistička tradicija prerasta u cjeloviti pravni sistem - odvojen i od teologije i od rimskog prava (glavnu ulogu u tome imali su; (1) kanonistički pravnici, kao predstavnici nauke imali su ključnu ulogu u procesu perastanja kanonističke tradicije u cjelovit sistem (2) pape, kao zakonodavci.

C) Kanonistički pravnici: uloga Ivana Graci-jana u procesu prerastanja kanonističke tra-dicije u cjelovit sistem Kao prof. prava u Bolonji, između 1120. i 1140. napisao djelo Concordia discordantium canonum (Sloga nes- ložnih kanona); Cilj mu je bio da harmonizuje i sistematizuje oko 4000 različitih kanona - crkvenih propisa. (postalo je poznato pod nazivom Decretum Gratiani, kako su ga nazivali njegovi komentatori; Iako je Gracijanovo djelo bilo privatna kompilacija, tada važećeg prava Crkve, ono je imalo veliki autoritet i snažno uticalo na ideju kodifikacije kanonskog prava;

d) Pape kao zakonodavci u procesu prera-stanja kanonističke tradicije u cjelovit sistem (1) U prvom periodu radilo je više papa (Grgur IX, i dr.) koji su naredi­li kodifikaciju dekretala, odnosno naredbi pape koje imaju opštu važnost; (2) Konačno, papa Grgur XIII je 1580. izdao službeno izdanje zbirki kanonskog prava pod imenom Corpus iuris canonici, koje je aludiralo na Justinijanovu kodifikaciju. Zbirka se sastoji od Gracijanovog Decretuma, i dekretala još nekoliko papa; Kanonsko pravo i njegove kodifikacije snažno su uticale na kodifikaciju svjetovnog prava; Uočljiva je snažna veza između pravne sistematizacije i političke organizacije, te značajna uloga pravne nauke koja postaje temeljna snaga procesa kodifikacije;

4. Ius commune – opšte srednjovjekovno pravo: od dvije komponente – kanon. i rim.

a) Nakon 600 godina, u Evropi oživljava inte-res za rimsko pravo Od kraja 11. vijeka u Evropi počinje oživljavati interes za rimsko pravo, posebno u onom obliku u kome je bilo kodifikovano u Justinijanovom zakoniku; To je veoma interesantan fenomen u historiji prava - da se šest stotina godina nakon pojave jedne kodifikacije, koja je u međuvremenu pala u zaborav, pojavi interes za nju. – Dva procesa – (1) formulisanje klasičnog kanonskog prava i (2) oživljavanje rimskog prava - tekla su istovre- meno (ius commune)

b) Kanonsko i rimsko pravo izučavali su se zajedno i koristili isti kategorijalni aparat - Uzeta zajedno ova dva prava činila su opšte srednjovje- kovno pravo (ius commune) evropskih kontinentalnih zemalja; - Kanonsko i rimsko pravo izučavani su zajedno na evrop- skim pravnim fakultetima koji su se otvarali, - Koristili su isti kategorijalni aparat i jezik, te se evropsko srednjovjekovno pravo može razu­mjeti samo putem izučavanja te dvije komponente;

5) Realističko shvatanje prava – 13. vijek

a) božansko, prirodno i ljudsko pravo U 13. v. evropske države su suočene sa izazovima here- tičkih pokreta i drugim konfliktima: naglašava se potreba uvođenja reda i značaj prava; Realističko shvatanje prava i pravde, zastupano od strane hrišćanskih autora, učilo je da je pravda nešto stvarno nezavisno od ljudske volje, te da postoje tri vrste prava: (1) božansko, koje predstavlja volju Boga i koje je pozna- to ljudima putem objave; (2) prirodno, kao skup propisa putem kojih Bog upravlja fizičkim svijetom i (3) ljudsko, kao skup normi putem kojih ljudi pokušavaju da otkriju božansko pravo u oblasti međuljudskih odnosa.

b) Jačanje kraljevskih na račun feudalnih sudova - Realističko shvatanje prava i pravde od strane kršćan- skih autora, dovelo je do povećanog interesa za ostva- rivanje pravde i do podrške zapisivanju prava; Jačanje centr. vlasti u evropskim srenjovjek. državama dovelo je do jačanja uloge kraljevskih na račun feud. sudova i ujednačavanja običajnog prava; - Nadležnost kraljevskih sudova dovela je do potrebe za stvaranjem novog - opšteg prava koje će zamijeniti raz- ličite lokalne običaje; - Izlaz će biti tražen u kodifikovanju i ujednačenju običaj- nog prava.

6. Područje Italije i italijanskih gradova -država (13. st 6. Područje Italije i italijanskih gradova -država (13. st.), Kraljevstvo Sicilije - (1) Nakon otkrića Justinijanovog Codex iuris u jednoj notarskoj školi u Bolonji, rimsko pravo širi se Evropom; Njegova sofistikacija i naglašavanje supremacije cen­ tralnog svjetov. autoriteta postala je privlačna vladarima; Pravne studije su se počele razvijati, a rimsko pravo se raširilo Evropom; (2) Kao primjere zakona iz 13. v. možemo spomenuti Liber Augustalis imperatora Frederika II iz 1231. za Kraljevstvo Sicilije i statute italijanskih gradova-država (Brescia 1200., Bologna. 1245., Florence 1246., Genoa 1143., Lucca 1224., Milan 1216., Parma 1276 itd.).

7. Područje Španije: „Zakon u 7 dijelova“ kastiljanskog kralja Alfonsa X Mudrog (13.v.) - Najznačajniji spomenik ovog perioda je zakonik Los Siete Partidas (Zakonik u sedam dijelova), izdat 1265. od strane kastiljanskog kralja Alfonsa X Mudrog, - Zasniva se na propisima kastiljanskog običajnog, rim- skog i kanonskog prava (1265.), - Sastoji se od 7 knjiga koje govore o religiji i obavezama klera, o vladaru i vitezovima, o pravdi, o braku i porodici, o trgovini, o naslijeđu i starateljstvu, o zloči­nima, te pro- pisima koji se tiču Jevreja, Maura i heretika, - To je najmonumentalnije djelo evropskog zakonodav­ stva u periodu između Justinijana i modernog doba.

8. Područje njemačkih zemalja: zapisivanje lokalnih običaja (13. v.) - Primjeri zapisivanja lokalnih običaja u ovo doba iz njemačkih zemalja su: Saksonsko ogledalo (Sachsen- spiegel), koje je uradio Eike von Repgow oko 1255.; Švapsko ogle­dalo (Schzoabenspiegel) iz 1275., te Austrijsko zemaljsko pravo (Osterreische landrecht) iz 1290. - Tokom 13.-14. vijeka u saksonskim gradovima formira se odvojeno i distinktivno gradsko pravo, koje odražava zna- čaj trgovačkih i gradskih cen­tara;

9. Područje Francuske (15-16. v.)

a) Početak kodifikovanja običajnog prava u Francuskoj (pol. 15. i u 16 a) Početak kodifikovanja običajnog prava u Francuskoj (pol. 15. i u 16. v. ) (1) Glavni razlog takve državne politike: potreba stabi- lizacije privatnog i promjene u domenu javnog prava radi jačanja centralne vlasti; - u sjevernom dijelu zemlje važilo običajno; - u južnom dijelu zemlje važilo rimsko pisano pravo; (2) Krajem 16. st.: pojavljuju se privatni, a potom služ. zbornici obič. prava); (3) Uz brojne probleme u praksi,, ovaj proces je bio završen krajem 16. st. (rezultat: 60 zbornika općeg običajnog i 300 zbornika posebnog običajnog prava)

b) Svaka provincija dobila je svoje zapisano pravo - početak naučnog proučav. prava (1) Kodifikovanje običajnog prava u Franc. omogućilo je pravnicima: - da započnu naučno proučavanje tog prava i - da pristupe izvođenju opštih principa; - rezultat tog procesa bio je: nastanak cjeline koja se nazivala Opšte običajno pravo Francuske; (2) Istaknuti pravnici: Antoine Loysel (1536.-1617.), autor djela Institucije običaja i Jean Domat (1625.-1696.),bavio se mišlju da rimsko pravo izloži po jednom prirodnom sistemu; (3) Takav razvoj omogućio je kasniju modernu kodifika- ciju prava u Francuskoj;

10. Područje skandinavskih zemalja (17.st.) - U skandinavskim zemljama, gdje je postojala duga tradicija pisanog prava, donose se značajni zakonici; - Danski kralj Christian V 1683. proglašava kodifikaciju privatnog, krivičnog i procesnog prava pod naslovom Danske Lov (Dansko pravo); - Danska kodifikacija primjenjivala se i u Norveškoj pod imenom Norske Lov (Norveško pravo); - Godine 1734. slijedila je i švedska kodifikacija Sveriges rikes lag (Zakonik švedskog kraljevstva)

11. Evropa 18. st. - u znaku prosvjetiteljstva (1) Ideja prosvjetiteljstva: radilo se o uvjerenju da ljudski um ima oslobađajući uticaj kako na intelektualni život, tako i na društvenu organizaciju; (2) Pristalice prosvjetiteljstva su: - težile ka kritičkom propitivanju cjelokupne tradicije i - vjerovali da su u stanju ponuditi racionalno, a to znači i valjano tretiranje svih društv., ekon., pravnih i političkih problema; - U oblasti prava, prosvjetiteljstvo je bilo usmjereno ka reformi i kodifikaciji ili reformi putem kodifikacije; - Poznata imena; Adam Smith i David Hume u Škotskoj, Montesquieu, Voltaire i Rousseau u Francuskoj, Giambattista Vico i Marchese de Beccaria u Italiji, Jeremv Bentham u Engleskoj itd.

12. Prvi rezultati prosvjetiteljstva u oblasti ko-difikacije – u njemačkim zemljama, kraj.18.v.

a) Bavarske kodifikacije (Max Joseph - jed-instveno i racionalno pravo za Bavarsku) Vezuju se za ime Maxa Josepha, zalagao se da prosvi- jetljeni vladar pretoči u pozitivno pravo sva prava i duž- nosti koje proizlaze iz prirodnog prava; Prvi korak bio je Bavarski krivični zakonik (Codex iuris Bavarici crminalis) iz 1751. (ali nije bio u duhu prosvjeti- teljstva – vještice, torture, sakaćenja); - Slijedio je Zakonik o građanskom postupku iz 1753. i Građanski zakonik (Codex Maximilianeus Bavaricus civilis) iz 1756. nije bio temelj novom pravnom siste­mu već je sadržavao norme pandektnog prava i slijedio sistem Institucija; opšte njemačko pravo (Gemeines Recht) ostalo je da i dalje supsidijarno važi u Bavarskoj;

b) Pruske kodifikacije - kralj Friedrich Wilhelma I ("vojnik-kralj„ 1713-1740), - Za svoj glavni cilj u pravnoj politici proglasio je pojed- nostavljenje i ujednačenje administracije u različitim oblastima kojima je vladao; - Rezultat je bio po­java Opšteg zemaljskog prava za pruske države (Allgemeines Landrecht fur die preussisc- hen Staaten-ALR) 1794., (obuhvatao cijelo područje prava: građansko, trgovačko, ustavno, krivično i pravo koje se tiče crkve i feudalnih privilegija). - Zakonik karakterište detaljno normiranje, a sadržajno je pod uticajem prirodnog prava. (Ostao je na snazi u državama u kojima je proglašen sve do 1900.)

c) Austrijske kodifikacije u 18. st. : Krivični zakonik M c) Austrijske kodifikacije u 18. st.: Krivični zakonik M. Terezije 1769. i dr. - Austrijski vladari su se tokom 18. st. kontinuirano bavili idejom kodifikacije prava i pored protivljenja aristokratije, - Prvo dolazi do kodi­fikacije krivičnog prava: godine 1769. proglašen je Krivični zakonik Marije Terezije (Constitutio criminalis Theresiana). - Zatim su slijedili: Opći zakonik o sudstvu, 1781. i Zakonik o građanskom postupku, 1788. - Pokušaj kodifikacije gra­đanskog materijalnog prava je propao, osim dijela koji se bavi porodičnim odnosima, a koji je proglašen 1787. - Do kodifikacije građanskog materijalnog prava doći će tek 1812.

Zaključak: Na gore opisan način tekao je u glavnim crtama proces kodifikacije prava u evropskim zemljama prije građanske ere, koja je donijela revolucije i nove kodifikacije.

3. KODIFIKACIJE U MUSLIMANSKIM ZEMLJAMA MEDITERANA U PREDMODERNO DOBA

1. Proces kodifikacije: na arapskom 1. Proces kodifikacije: na arapskom. jeziku - taknin („načiniti zakon“), t.j. kanun, još u 7. v. - U muslimanskim zemljama s druge strane Mediterana takođe se pojavio koncept kodifikacije; - Taj proces se na arapskim jeziku označavao kao taknin ("načiniti zakon"), a rezultat tog procesa bio je kanun (zakon koji je izdala muslimanska politička vlast); - Ovaj termin ušao je u pravnu terminologiju muslimanskih naroda s prodorom helenskih tradicija u vrijeme muslim- anskih osvajanja Sirije i Egipta, tokom 7. st.; - Za afirmaciju ideje kodifikacije trebalo je da prođe dugo vremena;

2. Kur'an i Sunet dva su glavna izvora prava iz kojih se izvode pravne norme - Pravne norme izvode se putem procesa koji se naziva idžtihad) - Naime, osnovu pravnog sistema muslimanskih zemalja činio je Šerijat, koji za muslimane predstavlja - pravo sadržano u Božijoj objavi. - Iz ova dva glavna izvora šerijatskog prava (Kur'an i Sunet), kompetentni muslimanski pravnici izvode pravne norme putem procesa koji se naziva idžtihad.

3. Idžma (konsenzus pravnika) je treći, a kijas (analogija) četvrti na listi izvora islamskog prava - Ako se u pogledu određene norme posti­gne saglasnost svih kompetentnih pravnika ili njihove većine, onda je riječ o konsenzusu (idžma), koji dolazi na treće mjesto u hijerarhiji izvora prava. - Na četvrtom mjestu je zaključivanje po analogiji (kijas). - Među dopunskim izvorima figurira, između ostalih, običaj (urf), ali onaj koji je u skladu sa Šerijatom.

4. Prema islamu, Zakonodavac je Bog, tumač Božjeg prava je ulema, država ga primjenjuje. - Ovakav koncept, očito, nije ohrabrivao kodifika­ciju - koja je po definiciji - proces sakupljanja, sistematizacije i racionalizacije prava iza koga stoji autoritet države; - Zbog toga, osnovni oblik u kome je bilo formulisano šerijatsko pravo jesu pravnička djela (el-kutub el-fikhijje).

5. Jačanje državn. zakonodavstva – kanuna (sa jačanjem svjetovne vlasti) - Međutim, sa jačanjem svjetovne vlasti, posebno u pro- cesu slabljenja abasijskog Hilafeta i pojave novog centra moći - sultana - postepeno jača državno zakonodavstvo, odnosno izdavanje kanuna. - Tome je pridonijelo i zaostaja­nje u procesu samostalnog tumačenja izvora (idžtihad), pa su vladari pravne prazni- ne počeli popunjavati svojim kanunima. (izdavanje kanu- na vrhunac dostiže u Osmanskoj državi). - Kanuni su izdavani u pitanjima o kojima u glavnim izvori- ma šerijatskog prava nema specijalne norme, a to su naj- češće bila pitanja iz oblasti državne organizacije, vojske, poreske politike i si.

6. Kanuni u Osmanskoj državi – tretirali su se kao sultanov ili osmanski običaj - U Osmanskoj državi se smatralo da kanun predstavlja "sultanov običaj" (urf-i sultani), odnosno "osmanski običaj" (urf-i osmani), pa su kanuni shvaćani kao kodifikacija obi­čajnog prava; - Kanuni su sakupljani u zbrike koje se nazivaju kanu- nname. - U tom smislu, postoji sličnost između kodifikacije običaj- nog prava u Evropi u kasnom srednjem vijeku i afirmacije kanuna u Osmanskoj državi, negdje u isto vrijeme.

7. Osmanlije su kroz kanune sistematizovali zateč 7. Osmanlije su kroz kanune sistematizovali zateč. običaje tek po„provjeri islamiciteta“ (1) postoje i razlike između kodifikacije običajnog prava u Evropi i kodifikacija "osmanskih običaja": - Osmanlije nisu samo sa­birali i sistematizovali običaje koje su zatekli na svojim teritorijama - oni su ispitivali i njihovu saglasnost sa Šerijatom, - Osmanski pravnici su u kanune uključivali samo one koji prođu takvu provjeru "islamiciteta". (2) Može se (ipak) reći da praksa osman­skih sultana da izdaju kanune potvrđuje tezu o kodifikaciji kao "medi- teran­skom fenomenu".

8. Praksa izdavanja kanuna otvorit će put prihvatanju modernih zakona tokom 19. v. - Najpoznatija kanunnama je Kanunname-i Ali Osman ili Kanunnama o organizaciji države iz vremena sultana Mehmeda Fatiha (15. st.). - Sastoji iz uvoda i tri dijela: prvi dio govori o sultanskom savjetu (Divan-i Humayun), drugi dio govori o sultanatu, a treći dio o krivičnim sankcijama. - Osmanski državnici, vođeni idejom modernizacije, iskoristit će praksu izdavanja kanu­na da putem nje prihvate evropske zakonike 19. st.; - Recipirani evropski zakonici zvat će se kanuni. (Ali oni više neće odražavati "osman­ski", nego "evropski običaj").