Г Е Н Е Т И К А Тұқымқуалаушылық Өзгергіштік Генетика дегеніміз – белгілердің тұқым қуалау заңдылықтарын және олардың өзгергіштіктерін зерттейтін ғылым.

Сабақтың тақырыбы: Моногибридті будандастыру Сабақтың тақырыбы: Моногибридті будандастыру Оқу мақсаттары: Моногибридті будандастыру кезінде белгілердің тұқым қуалауын болжайтын генетикалық сызба жасау

Грегор Иоганн Мендель 22.07.1822 – 06.01.1884 Чех жаратылыс танушысы белгілі табиғат зерттеуші, тұқым қуалау заңдылықтарын алғаш ашқан ғалым, генетиканың негізін салушы. Грегор Иоганн Мендель  22.07.1822 – 06.01.1884

Бір-бірінен бір жұп белгілері бойынша айырмашылығы бар ата-аналар дараларын будандастыруды моногибридті будандастыру деп атайды.  

Мендельдің бірінші заңы: Бір-бірінен айқын бір жұп белгілері арқылы ажыратылатын гомозиготалы дараларды будандастырса, бірінші ұрпақта генотипі де, фенотипі де біркелкі будандары алынады. Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы деп атайды.   Мендельдің екінші заңы: Бірініші ұрпақтағы алынған гибридтерді өзара будандастырған жағдайда, екінші ұрпақта (F2) белгілерінің ажырауы жүреді. Мұны белгілердің ажырау заңы деп атайды.

Ол өсімдіктің жеті белгісіне көңіл аударды Мендель өз тәжірибелеріне қолайлы нысан ретінде бұршақты алды. Ол өсімдіктің жеті белгісіне көңіл аударды Бұршақтың 34 іріктемесінен белгілері айқын ажыратылатын 22 іріктемені таңдады: Сабағының ұзындығы; Тұқымының пішіні мен түсі; Жемістерінің пішіні мен түсі: Гүлдерінің түсі мен орналасуы.

Альтернативті белгілер

Белгілердің тұқым қуалауын зерттеуге гибридологиялық әдісті қолданды Белгілердің тұқым қуалауын зерттеуге гибридологиялық әдісті қолданды Бұл әдістің негізгі жағдайлары мыналар: Будандастыру үшін бір-бірінен жұп белгілері бойынша айқын ажыратылатын бір түрдің даралары алынады; Зерттелетін белгілер тұрақты, яғни бірнеше ұрпақ бойы қайталанып отырады; Әр ұрпақтағы алынған будандарға жеке талдау жасалып, нақтылы сандық есептеулер жүргізілді

Аллельді гендер, аллеломорфтар немесе аллельдер Аллельді гендер, аллеломорфтар немесе аллельдер Гомологиялық хромосоманың бірдей үлескісінде орналасқан гендер; Дәл сол нәруыздың синтезіне жауап береді;

Аллельді гендер

Генетиканың негізгі ұғымдары Тұқым қуалаушылық Фенотип Ген Өзгергіштік Белгі Генотип

Терминдер Анықтама Генетика Ген Геном Генотип Аллель Гомозигота Гетерозигота

Терминдер Анықтама Генетика Ген Геном Генотип Аллель Гомозигота Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік құбылыстарын зерттейтін биология ғылымы. Ген Ағзаның белгілері мен қасиеттеріне жауап беретін, ДНК молекуласының белгілі бір бөлігі. Геном Бір түрге жататын ағзалардың гаплоидтық жиынтығында орналасқан гендердің жиынтығы. Генотип Ата-енелерінен келген тұқым қуалайтын белгілердің жиынтығы Аллель Гомологтық хромосомалардың гомологиялық үлескісінде орналасқан геннің әртүрлі күйі. Мысалы, А - геннің доминантты күйі, a - сол геннің рецессивті күйі. Гомозигота Гомологтық хромосомалардың дәл сол локусында екі бірдей аллельдері бар, ата-енелерінен басым немесе басыңқы аллельдік гендер алған ағзалар. Гетерозигота Гомологты хромосомаларында қандай да бір геннің әртүрлі аллельдері бар ағзалар. ан

Моногибридті будандастыру Гаметалар тазалық ережесі Термин Анықтама Аллеломорф Гомологтық хромосомалардың гомологиялық аймақтарында орналасқан гендердің жұп аллельдерінің бірі . Фенотип Морфологиялық, физиологиялық тағы сол сияқты әдістермен зерттеуге болатын организмнің сыртқы және ішкі белгілерінің барлық жиынтығы. Моногибридті будандастыру Бір-бірінен бір жұп белгілері бойынша ажыратылатын дараларды будандастыру. Біркелкілік заңы Гомозиготалы дараларды бір бірімен будандастырғанда бірінші ұрпақта фенотипі және генотипі бойынша біркелкі буданды ұрпақ алынады. Гаметалар тазалық ережесі Рецессивті бастамалар гетерозиготалы организмде жоғалмайды, өзгеріске ұшырамайды және көбею кезінде дәл сондай рецессивті бастамалармен кездескен кезде, яғни келесі ұрпақтарда қайтадан көріне алады

Будандастыру дегенiмiз - әртүрлi ата-анадан алынған екi жыныс жасушарының (гаметалардың) қосылу үрдісі. Бір-бірінен бір жұп белгілері бойынша айырмашылығы бар дарақтарды моногибридті будандастыру деп атаймыз.

Будандасу түрлері моногибридті дигибридті полигибридті

Генетикалық шартты белгілер ♀ Аналық ♂ Аталық Р Ата – ана белгісі × Будандасу белгісі Ғ, F1, F2 Бірінші, екінші ұрпақ гибридтері А , В , С Доминантты белгіні кодтайтын белгі а, в, с Рецессивті белгіні кодтайтын белгі АА, ВВ, СС Доминантты белгі бойынша гомозиготалы генотип а а, в в, с с Рецессивті белгі бойынша гомозиготалы генотип А а, В в, Гетерозиготалы дарақтардың бір белгі бойынша генотиптері

Моногибридті будандастыру (Мендельдің бірінші заңы) × ♀ ♂ гамета А А а а F 1 А , А а , а А а Р Фенотип: Сары Генотип: гетерозиготалы

а, а Р: АА аа G: А, А F1: Аа, А –Сары тұқым а –Жасыл тұқым Жасыл тұқым сары тұқым сары тұқым сары тұқым сары тұқым Гибридтердің бірінші ұрпағының біркелкілігі. Ұрпақтар фенотипі: сары генотипі: гетереозиготалар

Белгілердің ажырау заңы (Мендельдің екінші заңы) ♀ ♂ Р А а × А а А , а А , а гамета F 2 А а а а А А А а Генотип 1(АА) : 2(Аа) : 1(аа) Фенотип 3(сары) : 1(жасыл)

♀ ♂ а А ♂ × Р: АА аа G: Аa F1: А а А а G: F2: ♀ А а А АА Аa аа а Аa Айқас тозаңдану Сары тұқым Жасыл тұқым а G: А Аa F1: Өздігінен ұрықтану Сары тұқым А а А а G: ♂ F2: ♀ А а А АА Аa аа а Аa Фенотип бойынша ажырау: 3:1 Генотипі бойынша: 1(АА):2(Аа):1(аа)

Моногибридті будандастырудың цитологиялық негіздері:

Моногибридтік шағылыстыруға генетикалық есептер шығару әдісі Есептерді шығару барысында мынадай мәселелерді ескеру қажет. Есептің шартын мұқият оқып шығып, тұқым қуалайтын белгілерді аныктау. Осы белгілерді бакылайтын гендердің аллельдерін белгілеу. Есептің шартында көрсетілген ата- ананың және ұрпақтын генотипін біліп, оны генетикалық формуламен немесе хромосомалық үлгімен көрсету.

Будандастыру кезінде түзілген гаметаларды белгілеп, ұрықтану нәтижесінде пайда болатын зиготалардың барлық типтерін көрсету; Пеннет торын сызып,оған жұмыртқа жасушаларының типтерін сол жағындағы тік бағытқа, сперматозоидтердің типтерін жоғарыдағы қөлденең бағытқа жазады; Пеннет торын толтырғанда ұрпак дараларының генотипін жазып, ондағы әртүрлі фенотиптер мен генотиптердің сандық қатынасын көрсету қажет

№1 есеп Генотиптері АА, Вв, Сс, ДД болатын ағзаларға тән мүмкін болатын гаметаларын тап. Берілгені: АА, Вв, Сс, ДД Шешуі: Т/К Гаметалар-?

№2 есеп Тышқанда ақ реңді жүн қара реңге басымдық жасайды. Гетерозиготалы аналық пен қара аталықтан қандай ұрпақ алынуы мүмкін? Барлық дарақтардың генотипі мен фенотипін анықтаңдар? Берілгені: А- ақ жүн а-қара жүн ♀- Аа ♂-аа Шешуі: Т/К: Ата-ана генотипі, фенотипі? Ғ1- генотипіғ, фенотипі?

Басымдылық типтері Толық басымдылық Шала басымдылық Қос басымдылық

Толық доминанттылыққа арналған есептерді шығару жолдары. Бұл будандастыруға арналған есептерді үш топқа бөлуге болады. 1-топ. Гаметалардың түзілуі мен типін анықтауға арналған есептер. 2-Топ. Ата-аналық даралардың генотиптері арқылы ұрпағының генотипін және фенотипін анықтауға арналған есептер. 3-Топ. Ұрпақтардың фенотипті белгілі болған жағдайда аталық пен аналық генотиптерін анықтауға арналған есептер.

Гаметалар тазалығы ережесі. Г.Мендель хромосомалық теория қалыптаспай тұрып-ақ, мейоздық бөлінудің механизмі мен гендердің әрекеттері туралы күні бұрын дұрыс болжам жасап, гамета тазалығы туралы ережесін ұсынды. Оның мәні — ағзаның кез келген белгі-қасиетінің дамуын тұқым қуалау белгісі, яғни ген анықтайды. Гамета түзілгенде оған тек бір ғана доминантты А гені немесе рецессивті а гені беріледі. Бұл жағдайда будан ағзаның гаметасында аллельді (жұп) гендер бір-бірімен араласып кетпей, таза күйінде сақталады яғни гамета тазалығы .

Геннің толық басым болмаған жағдайына арналған есептерді шешу жолдары. Өсімдіктер мен жануарлардың бірқатар белгілеріне аралық сипат немесе толымсыз доминанттылық тән.Ол кезде ата–енелерінің белгілері толық мәнінде жарыққа шықпай, аралық сипатта көрінеді.

Геннің толық басым болмаған жағдайына арналған есеп. Қызыл жемісті құлпынайды ақ жемісті құлпынаймен шағылыстырғанда алынған бірінші ұрпақтың қызғылт жемісті өсімдіктерін өзара шағылыстырса екінші ұрпақтың генотипі мен фенотипі қандай болады?

Шешуі: Берілгені: А- Қызыл жемісті а -Ақ жемісті құлпынай Ғ1♀- Аа қызғылт Ғ1♂-Аа қызғылт Шешуі: Т/К: Ғ 2- генотипі мен фенотипі?

Толымсыз доминанттылық × ♀ ♂ гамета А А а а F 1 А , А а , а А а Р Фенотип Генотип 1 : 0 1 : 0

Толымсыз доминанттылық × ♀ ♂ гаметы А а F 2 А , а А , а А А а а Р Фенотип 1 : 2 : 1 Генотип 1 : 2 : 1

Қазақша Орысша Ағылшынша Генетика genetics Ген gene Генотип генотип genotype фенотип phenotype Будандастыру скрещивание crossing Тұқымқуалаушылық наследственность heredity

моногибридті моногибридное monohybrid дигибридті дигибридное digibrid ұрпақ наследник heir доминантты доминантный dominant аллельді аллельный allelic гомозиготалы гомозиготный homozygous гетерозиготалы гетерозиготный heterozygous толық доминанттылық полная доминантность complete dominance толымсыз доминанттылық неполная доминантность incomplete dominance

№5 тапсырма 1.Г.Мендельдің тәжірбиелеріндегі бірінші ұрпақ гибридтері дамитын зиготаның генотипін анықтаңыз. Гомозигота Гетерозигота Аллельдер D) Гомозигота және гетерозигота

1.Г.Мендельдің тәжірбиелеріндегі бірінші ұрпақ гибридтері дамитын зиготаның генотипін анықтаңыз. Гомозигота Гетерозигота Аллельдер D) Гомозигота және гетерозигота

3.Гетерозигота дегеніміз қандай дара екендігін көрсетіңіз: A) Әр түрлі аллельді гендер бар B) Бірдей аллельді гендер бар C) Гендері жоқ D) Мутант гендері бар E) Аллельді және мутант гендерінің жиынтығы бар

4.Фенотип 3:1 формуласы бойынша ажырау қандай будандастыру кезінде байқалатынын анықтаңыз: A) Аралық тұқым қуалайтын моногибридті будандастыру B) Талдаушы бәдандастыру C) Дигибридті будандастыру D) Моногибридті будандастыру кезіндегі толық доминанттылық E) Моногибридті будандастыру кезіндегі толымсыз доминанттылық .

Үй тапсырмасы Қызыл және ақ түсті екі намазшамгүл өсімдігін будандастырғанда гүлдері қызғылт түсті намазшамгүл өсімдігі пайда болды. Есептің шешу сызбанұсқасын құрып, ата-аналардың генотиптерін,бірінші ұрпақтың гибридтерін және белгінің тұқым қуалау типін анықтаңыз.

Қолданылған әдебиеттер: 1. Д.Тейлор, Н.Грин, У. Стаут Биология том 1 Изд. «Мир»,2008 2. Н.Г.Асанов 10 сынып Биология Алматы Атамура  2010 275- 285 беттер §34 3. Т.Касымбаева Жалпы биология, Алматы.- Мектеп, 2010 бет 159-163 §37 4. А.В.Теремов Биология, Москва.- Мнемозина, 2010, бет 260- 274 §49 5. Е. Н.Ярошевич. Биология весь школьный курс в таблицах, 343-347 беттер 6. С.Ж.Стамбеков. Генетика 2-басылым Новосибирск,2002